75 jaar na bom op Nagasaki: 'Mijn moeder zei: niet met papa over praten'
"Het was verschrikkelijk, punt." Meer heeft André Schram zijn vader nooit horen zeggen over de verwoesting van Nagasaki. Johan Schram was een van 2000 westerse krijgsgevangenen die in de stad de tweede kernaanval op Japan meemaakten. De VS wilde Japan daarmee aan het eind van de Tweede Wereldoorlog op de knieën dwingen.
Door corona zijn de herdenkingsceremonies vandaag in Hiroshima en over drie dagen in Nagasaki bescheiden. Anders was de 72-jarige André naar Japan gereisd om de 75ste verjaardag mee te maken van de enige twee keren dat een atoombom in oorlogstijd werd ingezet.
Het is een reis die zijn vader emotioneel niet aankon. Over het leed dat hij daar onderging, zweeg hij bijna zijn hele leven. "Mijn moeder heeft van jongs af aan gezegd: 'niet met papa over praten, dat wil hij niet. Hij kijkt vooruit, hij wil niet achterom kijken'."
Vandaag werd de vernietiging van Hiroshima herdacht:
Johan Schram (1918-1993) was als marineman in 1939 naar de Oost uitgezonden. Wat een diensttijd van 3 jaar had moeten zijn, eindigde door de invallen in Nederland en later Nederlands-Indië in een jarenlange krijgsgevangenschap. In Nagasaki werd Johan kok voor buitenlandse dwangarbeiders op een scheepswerf.
"De omstandigheden waren er bar", zegt André, die zich op latere leeftijd verdiepte in de geschiedenis van zijn vader. "Er was wel eten, maar medische zorg bijna niet. Zovelen zijn overleden aan longontsteking of dysenterie. De Japanners waren ook hard voor de krijgsgevangenen: als iets niet goed ging, werden ze afgeranseld. Je moest mazzel hebben om het redelijk te doorstaan."
Niemand in het kamp wist op 9 augustus 1945 wat er drie dagen eerder in Hiroshima was gebeurd. Zelfs al had men gehoord van de totale verwoesting, dan nog was het onmogelijk voor te stellen dat een enkele bom de hele stad had weggevaagd.
Een terugblik op de atoomaanvallen op Japan:
Op basis van andere ooggetuigen kan André Schram reconstrueren wat zijn vader moet hebben meegemaakt. "Er waren mensen die de bom aan parachutes uit het vliegtuig hebben zien vallen. De lichtflits was zo heftig dat iedereen onmiddellijk zijn ogen bedekte om niet blind te worden. Men ging op de grond liggen en voelde de hete wind, hoorde het geluid. Toen het stof optrok was er een stad in puin en vuur."
Johan Schram raakte lichtgewond; hij zat redelijk ver van de explosie af. In een kamp dichterbij kwamen negen Nederlanders om het leven, door gruwelijke brandwonden of doordat ze onder puin terechtkwamen.
Veel van de mannen die het overleefden, zwegen over de gruwelen. Iedereen had ellende meegemaakt in de oorlog en de wederopbouw was een tijd van aanpakken. Men hoopte bovendien het trauma te vergeten door het dood te zwijgen. "Mijn vader was er niet alleen in. Heel veel krijgsgevangenen spraken er pas op later leeftijd over. Mijn vader is niet oud genoeg geworden om erover te praten."
André hoorde pas voor eerst over het leed van zijn vader toen die op 75-jarige leeftijd ernstig ziek om euthanasie vroeg bij de huisarts. "Ik heb nooit gebogen voor de Jappen. Ik ga niet dood op mijn knieën door de kanker", zei hij emotioneel. "Ik wil staande dood."
Na zijn overlijden reisde André meerdere keren naar Japan om zijn vader beter te leren kennen. Hij sprak er met overlevenden, zoals een bewaker van het kamp. "Als je daar bent en je praat met ouderen, dan zijn de verhalen vreselijk. Twee keer ben ik met tranen in mijn ogen uit het Atoombom Museum van Nagasaki gekomen. Het is verschrikkelijk wat er is gebeurd."
Monument
Hij is blij dat er sinds 2015 een monument voor het jappenkamp staat in Nagasaki. Hij wil juist wel het verhaal van zijn vader vertellen, zodat men ervan kan leren, in Nederland en in Japan. Een lesboekje dat André schreef, Het verhaal van Johan, is daarom beschikbaar in het Nederlands, Engels en Japans.
"Als ik in Nagasaki dit verhaal vertel, reageert men vaak verbaasd. Men kende het niet. Het medeleven en vooral het respect dat ze daarbij tonen, is groot. 'Wij hebben veel geleden, maar jullie vaders ook.'"